Αρχείο Ελευθέριου Βενιζέλου
Το τμήμα του αρχείου του Ελευθέριου Βενιζέλου που βρίσκεται στο Ε.Λ.Ι.Α. προέρχεται από το αρχείο του Ν. Αποστολόπουλου, γραμματέα στο πολιτικό γραφείο του Βενιζέλου την περίοδο 1917-1920. Από τον ίδιο διασώζονται επίσης τμήματα των αρχείων του κόμματος των Φιλελευθέρων και του πολιτικού γραφείου του Παύλου Κουντουριώτη, Προέδρου της Δημοκρατίας. Το Ε.Λ.Ι.Α. αγόρασε το αρχείο του Ν. Αποστολόπουλου από κάποιο συγγενικό του πρόσωπο στο οποίο το είχε κληροδοτήσει με τη διαθήκη του ο Αποστολόπουλος. Ταξινομήθηκε και καταλογογραφήθηκε από τη Βάσω Θεοδώρου (την περίοδο Δεκεμβρίου 1985 – Μαρτίου 1986) σε έξι ενότητες: 1) αλληλογραφία, 2) αναφορές, 3) αυτοτελή θέματα, 4) πολιτικό γραφείο Βενιζέλου, 5) χειρόγραφα Βενιζέλου και 6) εικαστικό υλικό. Η σύνταξη του καταλόγου ήταν αρκετά αναλυτική, η δε περιγραφή της ενότητας της αλληλογραφίας είχε γίνει έγγραφο προς έγγραφο. Το αρχειακό υλικό, του οποίου τη συγκέντρωση και φύλαξη ανέλαβε προφανώς ο Ν. Αποστολόπουλος ως γραμματέας του πολιτικού γραφείου του Βενιζέλου την περίοδο 1917-1920 (γι’αυτό άλλωστε και το υλικό χρονολογείται κυρίως μέχρι το 1920), χαρακτηρίζεται από μεγάλη αποσπασματικότητα, με αποτέλεσμα να μην αναδύεται από το αρχείο ολοκληρωμένη εικόνα για πολλά θέματα που θίγονται. Για τους παραπάνω λόγους, δηλαδή το δεδομένο της προηγούμενης αναλυτικής περιγραφής, την επανένταξη και αναζήτηση μεμονωμένων και συγκεκριμένων τεκμηρίων στο υλικό και γενικότερα τη σπουδαιότητα του αρχείου, η σημερινή περιγραφή του είναι επίσης αρκετά αναλυτική. Με τη διάταξη που δώσαμε στο αρχείο προσπαθήσαμε να παρακολουθήσουμε τον Βενιζέλο και τα ιστορικά γεγονότα στα οποία πρωταγωνίστησε κυρίως την περίοδο 1910-1920, στην οποία εντάσσεται και η πλειοψηφία των εγγράφων του αρχείου. Το αρχείο αποτελείται από δεκαέξι (16) φακέλους, ξεκινώντας από την αλληλογραφία, επίσημη και μη, με Έλληνες και ξένους επιστολογράφους, τις επιστολές Βενιζέλου προς διαφόρους και τις επιστολές τρίτων (φάκελοι 1-4), τα Υπουργεία Στρατιωτικών και Ναυτικών που έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην προετοιμασία της χώρας για τους Βαλκανικούς Πολέμους, τις επιχειρήσεις του πολέμου και τις σχέσεις των εμπλεκόμενων χωρών (φάκελοι 5-6) και, κατόπιν, τα διοικητικά και πολιτικά των περιοχών που περιήλθαν στην Ελλάδα (φάκελος 7). Ακολουθούν τα πολιτικά και κυβερνητικά θέματα (φάκελος 8), τα ζητήματα των ελληνικών πληθυσμών που έπρεπε να επιλυθούν από τη Συνδιάσκεψη της Ειρήνης (φάκελος 9), οι λόγοι, ομιλίες και σημειώσεις του Βενιζέλου για τα περισσότερα από τα παραπάνω θέματα (φάκελος 10), τα εκλογικά–πολιτικά της εποχής του διχασμού (φάκελος 11), η σύσταση και λειτουργία του πολιτικού γραφείου του πρωθυπουργού (φάκελος 12), ποικίλα (φάκελος 13), οι εφημερίδες για τον θάνατο και την κηδεία του Βενιζέλου (φάκελος 14), το τεκμηριωτικό υλικό και τα φωτοαντίγραφα διαφόρων εγγράφων, εφημερίδων και φωτογραφιών που χρησιμοποιήθηκαν στις εκθέσεις για τον Βενιζέλο (φάκελοι 15-16). Το περιεχόμενο του αρχείου παρουσιάζει ιδιαίτερα ενδιαφέροντα στοιχεία για την εξωτερική πολιτική και τις διπλωματικές σχέσεις της Ελλάδος και του Βενιζέλου, την προετοιμασία του Στρατού και του Ναυτικού πριν από τους Βαλκανικούς Πολέμους, για την ίδια τη διεξαγωγή τους καθώς και τα αποτελέσματά τους, για το Ηπειρωτικό ζήτημα και για ορισμένα διοικητικά και πολιτικά θέματα των Νέων Χωρών. Σημαντικά είναι επίσης τα στατιστικά στοιχεία για τον ελληνισμό της Θράκης και της Μικράς Ασίας, καθώς και οι χειρόγραφες σημειώσεις (agenda) του Βενιζέλου που προσφέρουν στοιχεία για την προσωπικότητα και την πολιτική του σκέψη. Οι ιδιαιτερότητες του τμήματος αυτού του αρχείου Βενιζέλου, που όπως αναφέραμε παραπάνω βρέθηκε στο αρχείο του γραμματέα του, δικαιολογούνται εν μέρει και αντισταθμίζονται εφόσον ο κύριος όγκος του αρχείου Βενιζέλου (431 φάκελοι) διασώθηκε και φυλάσσεται στο Τμήμα Ιστορικών Αρχείων του Μουσείου Μπενάκη. Στο αρχείο Βενιζέλου του Ε.Λ.Ι.Α. κατατάξαμε και τρεις μικρές αρχειακές ενότητες, δωρεές και παρακαταθήκες με διαφορετική προέλευση η καθεμία, που αποτελούνται από αλληλογραφία και δικαστικά έγγραφα: 1) την προσωπική αλληλογραφία του Ε. Βενιζέλου με τη Μαρία Ελευθερίου (1889-1890), 2) τη συλλογή επιστολών προς Ε. Βενιζέλο (Λονδίνο, Νοέμβριος 1917) προερχόμενη από το αρχείο του προσωπικού του φίλου Ι.Βασιλόπουλου και 3) τη συλλογή πέντε δικογράφων από την εποχή που ο Βενιζέλος δικηγορούσε στα Χανιά (1887-1891). Παρουσιάζονται ξεχωριστά (Παράρτημα Α΄) μετά την περιγραφή των φακέλων του αρχείου Βενιζέλου, μιας και η διαφορετική προέλευσή τους δεν επιτρέπει την ενσωμάτωσή τους στο υπόλοιπο αρχειακό υλικό. Θα πρέπει να σημειώσουμε εδώ ότι ορισμένες επιστολές που δωρήθηκαν ή αγοράστηκαν ως μεμονωμένα τεκμήρια ενσωματώθηκαν στο αρχείο για λόγους χρηστικούς και ασφάλειας. Σε κάθε περίπτωση, η προέλευσή τους δηλώνεται σε αγκύλες και με πλάγια στοιχεία. Αναφέρονται επίσης (Παράρτημα Β΄) οι συλλογές αρχειακού υλικού για τον Βενιζέλο, την οικογένειά του και την επανάσταση του Θερίσου το 1905, που βρίσκονται κατατεθειμένες στη Βιβλιοθήκη της Φιλοσοφικής Σχολής Κρήτης στο Ρέθυμνο (Συλλογή Ερρίκου Μοάτσου) και στο Ιστορικό Αρχείο Κρήτης στο Ηράκλειο. Στο Ιστορικό Αρχείο Κρήτης βρίσκεται επίσης το αρχείο του πιστού του φίλου Παύλου Γύπαρη. Το διάγραμμα ταξινόμησης είναι το εξής: Φάκελος 1: Εκθέσεις, επιστολές, τηλεγραφήματα πρεσβευτών και προξένων (1910-1919, 1924). Φάκελος 2: Επιστολές διαφόρων προς Βενιζέλο – Επιστολές τρίτων (1902-1924). Φάκελος 3: Επιστολές Βενιζέλου προς διαφόρους (1912-1936). Φάκελος 4: Επιστολές ξένων πρεσβευτών και επιστολογράφων (1910-1919). Φάκελος 5: Υπουργεία Στρατιωτικών και Ναυτικών (1911-1919). Φάκελος 6: Βαλκανικοί Πόλεμοι (1912-1914). Φάκελος 7: Πολιτικά και διοικητικά Ηπείρου, Μακεδονίας, Κρήτης, νήσων Αιγαίου (1905-1919). Φάκελος 8: Πολιτικά και κυβερνητικά θέματα (1914-1924). Φάκελος 9: Συνδιάσκεψη Ειρήνης – Θράκη, Μικρά Ασία – Διάφορα υπομνήματα (1912-1919). Φάκελος 10: Λόγοι, ομιλίες και σημειώσεις Βενιζέλου (1906-1936). Φάκελος 11: Εκλογικά – Πολιτικά – Διθυραμβικά (1910-1935). Φάκελος 12: Πολιτικό γραφείο (1916-1920). Φάκελος 13: Ποικίλα (1881-1986). Φάκελος 14: Εφημερίδες – Θάνατος Βενιζέλου (1936). Φάκελοι 15-16: Εκθέσεις Βενιζέλου (1986-1992). Παράρτημα Α΄ Ι. Συλλογή προσωπικών επιστολών Βενιζέλου (Ε.Λ.Ι.Α). ΙΙ. Συλλογή επιστολών προς Βενιζέλο (απο το αρχείο Ιωάννη Βασιλόπουλου) (Ε.Λ.Ι.Α.). ΙΙΙ. Δικόγραφα Βενιζέλου (Ε.Λ.Ι.Α.). Παράρτημα Β΄ Αρχειακές συλλογές περί Βενιζέλου στην Κρήτη 1) Συλλογή Μοάτσου (Πανεπιστήμιο Κρήτης). 2) Αρχείον Θερίσου (Συλλογή Ιστορικού Αρχείου Κρήτης). 3) Αρχείο Παύλου Γύπαρη (Συλλογή Ιστορικού Αρχείου Κρήτης).
