Συλλογή Χειρόγραφων Κωδίκων και Εγγράφων
Η Συλλογή Χειρόγραφων Κωδίκων και Εγγράφων περιλαμβάνει περίπου 450 έργα, που χρονολογούνται από τον 6ο έως τον 19ο αιώνα και παρέχουν πολύτιμες πληροφορίες για την ιστορία και τη χρήση των βυζαντινών και μεταβυζαντινών κωδίκων, την εξέλιξη της γραφής, της εικονογράφησης και της στάχωσης. Πυρήνα της συλλογής αποτέλεσαν οι κώδικες τους οποίους είχε συγκεντρώσει από δωρεές η Χριστιανική Αρχαιολογική Εταιρεία. Επίσης, οι χειρόγραφοι κώδικες από τη μονή της Κοίμησης της Θεοτόκου στο Μπάτσκοβο της Ανατολικής Ρωμυλίας (στη σημερινή Βουλγαρία), που περιήλθαν στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο το 1920, όπως και οι βυζαντινοί κώδικες από την Ανατολική Θράκη και τη Μικρά Ασία που παραδόθηκαν στο Μουσείο το 1923 μαζί με τα «Κειμήλια Προσφύγων». Περί το 1923, η συλλογή εμπλουτίστηκε και με άλλους κώδικες ποικίλων προελεύσεων, όπως τα εικονογραφημένα χειρόγραφα από τη μονή Τιμίου Προδρόμου Σερρών. Το 1979, με την παραχώρηση της συλλογής Λοβέρδου στο Μουσείο, περιήλθαν 180 ακόμα σημαντικοί κώδικες που χρονολογούνται τον 18ο -19ο αιώνα. Οι παλαιότεροι κώδικες της συλλογής χειρογράφων του Μουσείου προέρχονται από τα «Κειμήλια Προσφύγων», όπως το φύλλο πορφυρού κώδικα, που χρονολογείται τον 6ο αιώνα και ανήκει στον πορφυρό κώδικα Ν (Codex Purpureus Petropolitanus), ο οποίος σήμερα βρίσκεται στην Κρατική Βιβλιοθήκη της Αγίας Πετρούπολης. Στον 11ο αιώνα χρονολογείται το εικονογραφημένο ευαγγελιστάριο από το ναό του Αγίου Γρηγορίου Νύσσης στην Τραπεζούντα, με πολύτιμες ενθυμήσεις και μεταγενέστερες προσθήκες που μαρτυρούν τη συνεχή χρήση του ως και τον 19ο αιώνα. Ο 14ος και ο 15ος αιώνας εκπροσωπούνται με σημαντικούς κώδικες. Ένα από τα σημαντικότερα αντικείμενα της συλλογής είναι ο χρυσόβουλλος λόγος του Ανδρόνικου Β΄ Παλαιολόγου, με μικρογραφία του αυτοκράτορα να παραδίδει το χρυσόβουλλο στον Χριστό, ακολουθώντας παλαιότερα πρότυπα αυτοκρατορικής εικονογραφίας. Το χρυσόβουλλο του Μουσείου χρονολογείται στο 1301. Τα εικονογραφημένα μεταβυζαντινά χειρόγραφα μαρτυρούν τα χαρακτηριστικά της μεταβυζαντινής ζωγραφικής και τα καλλιτεχνικά ρεύματα που έρχονται από διάφορες περιοχές της Ορθοδοξίας, κυρίως από τις παραδουνάβιες ηγεμονίες. Το κυριότερο όμως είναι ότι συμβάλλουν σημαντικά στην κατανόηση της εποχής τους, καθώς κάθε κώδικας παρέχει πολλαπλές πληροφορίες. Η μικρογραφική ζωγραφική δεν μένει αδιάφορη στα καλλιτεχνικά ρεύματα και στα νέα θέματα που έρχονται από τη Δύση, ενώ οι επαγγελματίες αντιγραφείς κειμένων προαναγγέλλουν την καθιέρωση της τυπογραφίας και την κυριαρχία του εντύπου. Μεταξύ των σημαντικότερων μεταβυζαντινών κωδίκων της συλλογής συγκαταλέγονται το ψαλτήριο του α΄ μισού του 17ου αιώνα που υπογράφει ο Λουκάς ο Κύπριος, μετέπειτα μητροπολίτης Ουγγροβλαχίας. Την καταλογογράφηση της συλλογής χειρογράφων του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου εκπόνησαν σταδιακά οι βυζαντινολόγοι Νικόλαος Βέης (1906) και Δημήτριος Πάλλας (1933, 1955).
